Inauterietako pertsonaiak

Mundakan, Igande Inauterian, gizon eta mutil talde handi bat kaleratzen da, musika jo eta abesten. Atorrak dira hauek. Zuri-zuri jantzita joaten dira guztiak, musika bandaren zuzendaria izan ezik; frak beltza eta kolore bereko kapela eramaten ditu soinean. Musikariek burko-azala janzten dute buruan, batzuetan aurpegia bistan utzita eta beste batzuetan aurpegia estalita; burko-azalean farfailek eratzen duten zirrikituetatik begiratzen dute aurpegia estalirik daramatenean. Aurpegia bistan daramatenek bibote eta papilote handiak pintatzen dituzte beren aurpegietan.

Antzina, kirruz egiten zituzten soineko zuriak, gaur egun, berriz, edozein oihal zurik balio du. Soinekoa aipatu arren, gona daramate soinean; eta ez bakarra, bi baizik. Bata ohi bezala jarrita, eta, bestea, burutik sartuta, atorra balitz legez. Horrexegatik esaten diete atorrak.

Herriko kaleetan ibili ondoren, kantatu eta kantatu, portura abiatzen dira zuzendariaren gidaritzapean. Portuan, petril gainera igo eta banan-banan ilaran jartzen dira guztiak. Han egiten dute ekitaldirik ederrena. Urtean-urtean kantu berri bat asmatzen dute egun honetarako, eta, kantatzeko orduan, kantu berri honetaz gainera aurreko urteetako abestiak ere izaten dituzte kantatzeko gai.

Zalduondoko (Araba) Inauterietako pertsonaia Marquitos dugu. Traje beltzez jantzitako “panpina” da, gorbata darama eta lorea botoi-zuloan. Arrautza-oskolez egindako idunekoa darama. Pertsonaia berezi eta misteriotsua da.

Igande Inauteri goizean, goizeko hamaikak eta erdietan agertzen da herriko kale nagusian, asto baten gainean. Herriko mutil edo gizon bat joaten da asto gainean, Marquitosen atzean, berari eutsiz, jausi ez dadin. Astoa gidatzen dute aurrez prestatutako tokiraino, jauregi baten aurreraino, eta, han, Marquitos astotik jaitsi eta sei metroko luzerako makila baten puntan jartzen dute. Makila zutik jartzen da, lurrean sartuta, eta han goian geratzen da Marquitos hainbat orduz.

Arratsaldean prozesio zaratatsua abiatzen da Marquitos dagoen tokiraino, Predikadorea izenekoa da buru. Talde horretan Kale-garbitzailea eta errauts-zabaltzailea doaz lehenbizi, biak bata beltzak jantzita. Hurrengo musikariak, eta, hauen ondoren, behor batek tiratutako gurdia, Predikadorea barruan dela.

Ondoren Atsoa eta Agurea . Marquitosen aita eta ama omen dira, eta pertsona bakar batek egiten du biena: bata bestearen gainean jarrita. Hartza eta ardia datoz hurrengo, eta Porreroak azken. Porrero hauek beren buruak lurrera botatzen eta pertikak erabiliz teilatuetatik zintzilikatutako kandela izoztuak apurtzen dituzte. Zaku-telaz jantzita egoten dira, beren buruak lurrera botatzen eta pertikak erabiliz teilatuetatik zintzilikatutako kandela izoztuak apurtzen dituzte. Zaku-oihalez jantzita egoten dira, barruan belar sikua edo beste zerbait sartuta, janzkera harrotzearren.

Marquitos jaitsi eta gurdian jartzen dute. Predikadoreak ez dio une batez ere jaregiten. Frontoira heltzen direnean epaia irakurtzen dio Predikadoreak Marquitosi: hil egin behar du. Jendeak txalo egiten du. Panpina lurrean jarri eta su ematen diote. Taldeko guztiek egiten dute dantza haren inguruan.

Antzina, Astearte Inauterian izaten zen Marquitosen hilketa.

Lau egunetan ospatzen dituzte Uztaritzen Inauteriak. Lehenengo hiruretan eskaerak egiten dira. Pertsonaia batzuk, beti berdinak, joaten dira etxez etxe dantza egin eta etxekoek emandakoa jasotzen. Hiru egun hauek Igande Inauteria orduko Igandea, Igande Inauteria bera eta egun honen bezpera izaten dira. Astearte Inautean, Zanpantzar paseatzen dute, eta ondoren, erre..

Aipatutako lehen hiru egunotan dantzariak desfilean joaten dira batetik bestera.

Desfile Honetan Kaskarot, Ponpiera eta Kotilungorrek hartzen dute parte. Kaskarotak dira izatez dantzariak. Alkandora eta praka zuriak dituzte, txapel brodatua, gerriko zabal morea eta fraken bi alboetan koloreetako zintak josita, irudiak eginez. Eskuetan bina makilatxo. Mutilak izaten dira, hamarren bat. Talde hau joaten da lehen martxan, musikariak dituztela atzean.

Ondoren Ponpiera eta Kotilungarriak doaz. Ponpiera antzinako bufoien antzera dago jantzita, aurpegian karatula gorria darama, eta eskuetan sorgin-artaziak.

Kotilungorriak dira guztien artean ikusgarrienak, bi izaten dira. Gona gorria dute soinean, praka zurien gainetik, artilezko jaka zuria eta koloreetako amantala, zeinaren poltsikoan errautsa daramaten, airera eta jendeari botatzeko; eskuan, ostera, makila daramate, bertatik zintzilik behi-buztana; buruan kapela luze piramidala eta gerrian zintzarri ugari eskegita; aurpegia ehun gorrizko maskara batez estalia, aho eta begiak bistan dituztela. Pertsonaia hauek umeak izutzen ibiltzen dira. Honez gain, etxekoek emandako eskudirua batzen dute.

Sei edo zazpi orduz etxez etxe ibili ondoren, guztiak batera abiatzen dira txokoren batera, jatera.

Antzina, herri hauetan, bi talde kaleratzen ziren. Batzuek, arropa zahar eta zarpailez jantzita, barre eragiteko dantzak egiten zituzten. Algaraka, garrasika edo abesten ibiltzen ziren. "Zirtzilak" zuten izena. Besteak itxura garbi eta dotoreko jantziz mozorrotzen ziren. Talde honetakoak ziren Kotilungorriak eta Ponpiera, beste batzuen artean. Jaun, Anderea eta Hartza ere izaten ziren talde honetan.

Astearte Inautean Zanpantzar (Saint Pansart) agertzen da, gurdi gainean, Uztaritzeko kaleetan zehar. Lastoz betetako panpina handia da, herrian zehar ibili ondoren epaitua, kondenatua, fusilatua eta errea izaten dena.

Zuberoako Maskarada -hala da deitua- urtearen hasieratik Astearte Inaute arte ospatzen da. Ez du data zehatzik izaten. Maskaradetan dantza izaten da elementu nagusia.

Dantzariek hainbat egun eta agertokitan egiten dituzte beren ekitaldiak, eta dantzarien herrian bertan Astearte Inauterian egiten den "antzezpena" izan ohi da maskaradetako azkena.

Maskaradako pertsonaiak bi taldetan daude banatuta: gorriak eta beltzak. Lehenengoak, gorriak, garbi eta dotore jantzita daude, eta, jakina, gorria nagusitzen da haien arropetan. Talde horretakoak dira Txerrero, Artzaina, Gatuzain, Kantiniersa, Zamaltzain, Zikiratzaileak, Ferratzaileak, Kukulleroak, aun eta Anderea, Laboraria eta Etxekoanderea.

Gorrien ondoren musikariak doaz, eta, hurrengo, maskarada beltza. Talde honetakoak dira Ijitoak, Berzkinak, Zorrotzaileak, Eskaleak...

Antzezpena hasteko, herrira heltzean, barrikadak aurkitu eta gainditu behar dituzte gure pertsonaiok, gorriek dantzatzen, eta, beltzek, berriz, batere ordenarik gabe. Herriko kaleetan zehar ibili ohi dira guztiak, desfilean, pertsonarik garrantzitsu edo ospetsuenak bisitatuz. Bitartean, beltzak Zamaltzain izorratzen ari dira; Zikiratzaileek ere harrapatu nahi dute Zamaltzain, baina ez dute lortzen.

Arizkungo Inauterietako pertsonaia nagusia dugu Hartza. Herri honetan Korpus egunean bi damuñ (etxazain) nagusi eta beste bi damuñ laguntzaile aukeratu ohi dituzte. Baita beste damuñ etxekoandre bi ere.

Korpus asteko Igandean lau damuñek egiten zuten dantzan enparantzan, damuñ nagusi eta laguntzaileek. Gauza bera egiten zuten Igande eta Astelehen Inauterian ere.

Igande Inauterian, gazteak herriko ostatuan gosaldu eta "puska biltzera", etxez etxe eskatzera joaten ziren. Gaur egun ere jan, edan eta zarata ugari egiten dute etxe guztietan. Antzina, neskaren bat zegoen etxera helduz gero dantza egiten zuten. Arratsaldeko lauretan bildutakoa jaten zuten ostatuan, eta gero, berriro enparantzara joan ohi ziren, dantzara. Iluntzean, neskak etxera eta mutilak berriro ostatura, afaltzera. Damuñ nagusi eta laguntzaileek damuñ etxekoandre bataren etxean afaltzen zuten, eta bestearenean Astelehen Inauteri gauean.

Astelehen Inauterian aurreko egunekoa errepikatzen zen, pausuz pausu.

Unanuako Inauterietako pertsonaia nagusiak dira Mamoxarroak. Herri honetan, Igande eta Astearte Inauterian ospatzen dira "Ijoteak".

Igande Inauteria Mamoxarro txikien eguna da: herriko hamabost-hamazazpi urte bitarteko mutil guztiak kaleratzen dira mamoxarro jantzita. Kamiseta eta galtza luze zuriak daramatzate soinean. Buruan zetazko koloreetako zapia eta gerrian gerriko gorri edo beltza. Kaskabiloz jositako larruzko zinta gurutzatzen dute paparrean. Eta mozorroa are ikusgarriago egiteko, elementu harrigarriena: burdinazko karatula jartzen dute aurpegia estaltzeko. Ez daki inork noiz eginak diren karatulok. Zazpi geratzen dira herrian, antzina zeuden sei pareetatik.

Etxez-etxe ibiltzen dira oles eginez eskuan daramaten makilaren puntan lukainka eta urdai zatitxo bat jarrita. Etxeetan arrautza, urdai, lukainka eta abarrak oparitzen dizkiete, eta zortziak bueltan herriko tabernara bueltatu eta han afaltzen dute bildutakoa.

Hamazazpi urtetik gorakoen eguna Astearte Inauteria da, Mamoxarro handien eguna. Txikien moduan mozorrotzen dira, eta arratsaldean oles egitera joaten dira, musikarien laguntzarekin, mozorrotu gabe azken hauek. Mamoxarro handien atzetik beste gazte batzuk doaz , nor bere gisara mozorroturik. "Muttuak" dira, Mamoxorroen moduko makila daramate eskuan - 2m eta erdikoa izaten da -. Abestu bai baina hitzik ezin dute egin, horregatik dute Muttuak izena.

Astelehen eta Astearte Inauterian izaten da festa Lantzen. Egun bakoitzean antzezpen jakin bat jokatzen dute, eta egun bakoitzak bere ibilbidea du.

Pertsonaia nagusiak Miel Otxin, Ziripot, Zaldiko, Txatxoak eta Ferratzaileak dira.

Miel Otxin lastoz egindako hiru bat metroko panpina da, txantxo batek eramaten du sorbalda gainean festak dirauen bitartean. Ziripot Lesakako Zakuzaharren antzerakoa da itxuraz. Zaldiko zentauroa da, gizon batek, armazoi bat jarrita, zaldiaren itxura hartzen du. Armazoiak aurrealdean dauka zaldiaren buruarena egiten duena , eta zaldibuztana atzealdean. Txatxoek hainbat eratako janzkera daukate, baina, hori bai, guztiena da oso koloretsua. Eskuan erratza edo makila daramate. Aurpegia estalita eta buruan kapela konikoak, kolore askotakoak horiek ere. Ferratzaileak hiruzpalau izaten dira. Zakuzko telaz izaten dute estalia gorputza eta beren lanbideari dagokion tresneria daramate eskuan.

Astelehenean hasten da festa. Miel Otxin doa jendetzaren buruan. Ziripot traketsa, oinez egin ezinik dabil. Makila baten laguntza du oinez egiteko. Txatxoek oihu eta dantza egiten dute. Zaldiko saiatzen da Ziripot lurreratzen etengabe, eta Ziripot, traketsa bera, behin eta berriro erortzen da .. Zaldiko Ziripotengana hurbiltzen den bakoitzean, Txatxoek defenditu egiten dute gure gizon Zaldiko, eta Ziripot lurrera botatzen saiatzen da. Halako batean, Zaldiko harrapatzen dute Txatxoek. Ferratzaileek Zaldiko ferratzen dute. Astearte Inautean ez dira ez Ziripot ez Zaldiko kaleratzen. Miel Otxin da egun honetan nagusi. Enparantzara eramaten dute Txatxoez inguraturik, eta han epaitu egiten dute. Tiroz hil eta lurrera botatzen dute erraldoia. Zatitu eta sua egiten dute haren gorpuarekin. Zortzikoa dantzatzen da suaren inguruan.

Ziripot eta Miel Otxinen ipuina

Ituren eta Zubietako Inauterietan agertzen dira Joaldunak. Urtarrileko azken asteko edo otsaileko lehenengo asteko astelehen eta asteartean ospatzen dituzte Inauteriak, bi herrietakoak ados jarrita, aukeratzen duten egunean.

Joaldunak, gaur egun, bi herri hauetako neska-mutil taldeak dira; euren ezaugarri nagusia da gerrian zintzarri handi parea lotuta eramatea. Zintzarria da Inauteri hauetako elementu nagusia. Joaldunak, gerria astinduz, izugarrizko hotsa ateratzen diete zintzarrioi. Binaka joaten dira, ilara banatan, Joaldunak.

Astelehen eguerdian Zubietako Joaldunak joaten dira Itureneraino, hogei, hogeita hamar edo gehiago ere, beren dantzarekin zintzarrotsa sortzen.

Asteartean Iturengoak joaten dira Zubietara. Bide erdian egoten zaizkie zain Zubietakoak, eta, honela, elkarrekin egiten dute hortik aurrerako bidea. Bide hau egiten ere, etengabe entzuten da zintzarrotsa. Bidean, beste lagun batzuk elkartzen zaizkie: karroxak, mozorrorik sinesgaitzenak, sorginak, ijitoak... Ordu biak bueltan heltzen dira Joaldunak Zubietara eta hango kaleak eta enparantza korritzen dituzte, beren dantzan kontzentraturik, serio-serio.