Santa Ageda

Jatorri zaharragoa

Julio Caro Barojak dio jai honen benetako jatorria erromatarrek martxoko kalendaean  (kalendae: hilaren lehen eguna) ospatzen zituzten Matronaliatan eduki dezakeela. Antzinako Erromako Erlijioan, Matronalia jaia  Juno jainkosaren omenez ospatzen zen. Juno erditzearen, amatasunaren eta, oro har, emakumeen jainkosa zen. Matronaliak emakumeentzako festak izaten ziren. Kristauek  jada Behe Inperioan (K.o. III-V) jai hau bereganatu zuten, familia giroko ospakizun erlijiosoa bihurtu zuten.

Beste iritzi batzuk diote, neguko solstizioaren ondoren, otsailean oraindik lo dagoen lurra esnatzeko errito zaharrekin loturik legokeela jai hau, iñauterietako ospakizunarekin gertatzen den bezala. Neguan lozorroan dagoen lurra esnatzeko eta udaberriari deiadar egioteko, makilekin lurra erritmikoki astintzen da eta, herri askotan, bezperako gau guztian elizetako kanpaiak jotzen zituzten. Iñauiterietako algarak eta burrunbak, eta batez ere, zanpantzarrak joareekin egiten duten soinu erritmikoak ere lurra esnatzeko xedea omen du. 

Baliteke, beraz, negu garai hauetan, ospakizun zaharrago baten gainean kristauek Agate Deunaren tradizioa ezarri izana, neguko solstizioan Eguberri eguna edota udako solstizioan San Juan eguna jarriaz egin zuten bezalaxe. 

Emakumeen zaindari

Agate, batez ere, emakumeen zaindaria da, eta otsailaren 5a Euskal Herriko emakumeen eguna. Artemisa jainkosa greziarraren antzera, birjintasunaren, ugalkortasunaren eta dontzeilen Ama Birgina da, eta erditzeetan edota emakumeen gaixotasunak arintzen laguntzen du. Bularreko haurren babesletzat ere hartzen da eta esne gutxi ematen duten andrazkoei laguntzen die. 

Euskal Herrian emakumeek ezin zuten egun horretan zenbait etxeko lan egin, hala nola, labean zerbait egostea edo arropak garbitzea; Santa Ageda eguna emakumeen eguna baita, jai eguna.

Badirudi, penintsulako iparraldean zehar beste  leku batzutan baino martiriarenganako debozioa handiagoa izan dela, hain zuzen ere, eremu horretan emakumeak garrantzi eta indar handiagoa izan duelako herri bizimoduan. Adibidez, Zamoran egun horretarako emakumeen kofradiak osatzen dira eta emakumezko alkatea izendatzen dute. 

Sustraitua Euskal Herrian

Tradizioak dakartzan koplak Santa Ageda eguna Euskal Herriko eguna dela argi uzten digu hasiera hasieratik:

Agate Deuna gurea,
martiri euskalduna,
Euskal Herrian izan den
maitatuena.
…

Gure lurretan santa honi eskainitako ermita ugarik nabarmen erakusten digute izan duen debozioa eta garrantzia.

Batzuek diotenez, marinelek eta itsasgizonek ekarri zuten saindu horren historiaren berri euskal portuetara, eta hortik zabaldu omen zen lurralde osora.

Baina baliteke ere, Santa Ageda egunaren jatorrian antzinako ospakizun pagano sustraitu bat egotea eta tradizioak tinko jarraitzea. Baliteke ere, lur hauetan emakumeek izan duten indar eta garrantzia dela medioa emakumeen zaindaria den saindua erraz errotzea gure ohioturetan, edota euskal mitologiako izaki nagusiarekin, Marirekin, identifikazio bat egotea. 

Dena den, badago kontraesan bat ospakizunetan: emakumeen eguna izanik, herri askotan, lehen mutil gazte taldeak izaten ziren kantuan eta eskean protagonistak.

Agate deunaren doaiak

Emakumezkoen gaixotasunen zaindari izateaz gain, beste zenbait botere ere baditu: izpiritu txarren aurka babestea, ganadua eta uztak zaintzea, suteak saihestea, eta buruko mina sendatzea ere. 

Santa Agata abere gisa irudikatzen da askotan: ahuntz edo katu itxurarekin. Identifikazio honek zuzenean lotzen du euskal mitologiako izaki batzurekin, batik bat Marirekin, bera baita askotan zezen, ahari edo sai itxuraz agertzen zaiguna. Badu beste antzekotasunik Marirekin, biak uzten babeslea baitira. 

Ablitasen (Nafarroa), uste zuten Santa Agata bezperako gauean banatzen zirela hurrengo urtebeterako ekaitzak. Sainduak bazuen beraz ekaitzak sortzeko eta banatzeko ahalmena, gure mitologiako damak, Marik, egiten zuen bezala.

Zenbait ohitura

Santa Ageda eguna santuari ohore egiteko ospakizuna izaten zen. Euskal Herriko herri guztietan, elizkizunak egiten ziren: meza eta prozesioa, santuaren irudiarekin, eta, hainbat lekutan, neskek jartzen zituzten koloretako zapiekin apaintzen zen. Lehen esan bezala, herri eta auzo guztietan ateratzen ziren eskean koplak kantari, makilak eta kriseiluak eskuetan, eta kanpaiak jotzeko errituala ere oso zabaldua zegoen.

Araban, herri, herrixka eta auzoetako mutil gazte taldeak (“mozos”, soldaduzkara joateko zeudenak) osatzen zituzten, beren zuzendaria edo bertsolaria aukeratzen zuten, eta bezperan kantu errondan ateratzen ziren, etxez etxe, atarietan abesten zen, eta trukean janariren bat jasotzen zen, ondoren lagun arteko afaria egiteko. Santa Ageda bezperan, nekazariek sua ematen zieten zahagiei eta bota zaharrei, eta korrika eramaten zituzten ereindako soroetara, sutatik eta izurrite kaltegarrietatik babesteko. Mutilek, berriz, gau osoan jotzen zituzten kanpaiak izpiritua gaiztoak herritik uxatzeko.

Agate emakumeen zaindaria izanik, kontraesana dirudi mutilak izatea jaiaren eginkizun nagusien protagonista, baina horrela izaten zen. Altsasun, garai batean, emakumeak irtetzen omen ziren kantuan, agian hau izango zen ohitura zaharra.

XIX. mendearen amaieran, Gernikaldeko herrietan, Kandelaria egunean parrokietan bedeinkatutako kandelak eta pospoloak gaueko lehen orduetan pizteko ohitura zegoen, jaiegunari hasiera emanez. Baliteke tradizio hori dela eta leku batzuetan suteen aurkako zaindari gisa edukitzea.

Nafarroan ere ohikoa zen gauean kanpaiak jotzea. Dirudienez, sorginak uxatzeko egiten zen hori, haiek ohitura omen baitzuten gauean ateratzeko. Igal herrian (Zaraitzun), esaterako, 1960ko hamarkadara arte gazteak kanpandorrera igo eta kanpai hotsak ateratzen pasatzen zuten gau osoa.

Altsasun urtean zehar hondatutako zahagi eta zahatoak gordetzeko ohitura zegoen garai batean. Santa Ageda bezpera iristean, su ematen zieten nekazariek, eta korrika eramate ohi zituzten soroetara, haiek suteetik eta izurri kaltegarrietatik babesteko. Garia, gau horretan, belar izateari utzit eta gari izaten hasten dela esaten omen zen.

Arruazun (Sakana) tximiniak garbitzen ziren ohorezko meza entzun aurretik. Bestalde, baziren suari loturiko errituak ere Agate deunaren bezperan. Ablitasen, hain zuzen, ohitura zuten kanpandorrean sua pizteko, udako ekaitzak gau horretan banatzen zirelakoan. Arroitzen ere suak pizten zituzten kaleetan eta, turutaren deiadar baten ondoren, urtean izandako gertaera nabarienak bertso baten bidez kontatzen zituzten herriko agintariek. Suarekiko lotura hori beste inguru batzuetan ere jaso izan da. Italian, esate baterako, suari loturik zegoen Agate deunaren gurtza, Etna sumendiaren leherketen aurkako zaindaria baita.

Abestiak