OLENTZARO

Gipuzkoako leku askotan, eta baita Nafarroan ere, Olentzaro deitzen zaio mendian txabola batean bizi den ikazkin xelebre bati. Gabon egunean, etxekoak oheratutakoan, tximiniatik sartzen da Olentzaro Gabon suarekin epeltzera, eta, horregatik, egun horretan, garbi egon behar du tximiniak. Herri batzuetan, lastoz eta trapuz egindako panpina bat ateratzen zuten Gabon egunean, eta herriko plazan erretzen zuten. Beste batzuetan, gazte bat ikazkin mozorrotzen zen, eta Gabon gauen eskean ateratzen ziren gazte taldeak.

Olentzeroren inguruan hamaika istorio eta kontakizun daude. Leitzan ongi hartua izaten zen eta esker onez, Olentzero etxeetan ogirik falta ez zedin arduratzen zen. Hori dela eta, herri honetan, abenduaren 24ko gauean, etxeetako hormetan belarrez betetako panpina ezartzen dute. Baraibarren esaten dutenez, bertako mendietan, txondorrean, ikatza egiten, aritzen omen da 24ko gauean. Goizuetan, gau horretan, sardina bat jartzen dute talo gainean. Elduainen, umeek gaztainak erretzen dituzte, danbolinaren soinuaz Olentzero uxatzeko asmotan. Bertan esaten dutenez, aipaturiko gauean, Olentzero etxeetako tximinietatik sartzen baita eta tximinia garbi ez badago etxekoak akabatzen ditu eskuan daraman igitaiaz. Berueten, Olentzero iristean, aztiak eta sorginak bidera ateratzen zaizkio eta gaiztakeriak ahazten omen dituzte. Berrioplanon, urtea bukatzeko bi egun geratzen zirenean, esaten zuten: Ez zaitezte kalera irten, bihar, urteak egunak hainbat begi dituen gizon bat etorriko baita. Areson haurrak izutu egiten zituzten, Olentzerok igitai batez lepoa moztuko ziela esanaz, gau hartan ohera goiz erretira zitezen. Oiartzun eta Bidasoa bailaretan Olentzero ona bazen ere, kontuz ibiltzekoa zen, mozkorturik eta ikatzez zikindurik etortzen baitzen.

Gaur egun, Euskal Herri osoan hedaturik dagoen irudia hauxe bera da, Olentzero ikazkin mozkorti begi gorria da, izugarri jan eta edaten duena, umeei eta ez-umeei, Gabonetan opariak ekartzen dizkien pertsonaia da, Noel pertsonaiaren antzekoa. Ikazkin hau, urte osoan, basoan, ikatza egiten egon ondoren, zaku-bete opariz zamatuta ibitzen da Gabon gauean, etxez etxe, poza banatzen. Urtean zehar zintzo portatu denarentzat oparia izaten du, eta gaizki portatu denarentzat, ikatza. Olentzerok opariak ekartzearen tradizioa oso berria da, XX. mendeko 70. hamarkada inguruan sortua. Papa Noelen eginkizuna izango zuen euskal pertsonaia baten beharra ikusiko zen, eta Gabon gauean etortzen zen pertsonaia Olentzero zenez, beronek hartu zuen opariak banatzeko zeregina.Gaurko mitologia modernoan, Olentzerori andregai bat bilatu zaio, zenbait eguberri kantutan azaltzen den Mari Domingi gona gorri.

Olentzaro hitzaren esanahiaren inguruan badira zenbait iritzi. XVII. mendeko Lopez Martinez de Isasti kronikariak aipatzen du, lehen aldiz, ‘onen aroa edo garaia’ esan nahi duela, eta garai batean Gabon egunari deitzen omen zitzaiola horrela. Ondoren, beste autore batzuek ere ildo beretik jarraitu dute. Aldiz, Eusebio de Etxalar fraideak dio Erdi Aroan abenduaren 18tik 23ra egiten ziren otoitz batzuetan dutela jatorria, Antiphonae deiturikoetan. Otoitz haiek “O” letraz hasten ziren guztiak, eta hortik dator “O”-ren aroa edo garaia esanahia. Frantzian, Antiphona horiei “les O de Noël” deitzen zioten, eta, ondorioz, les oleries (Oren garaia) esapidetik, Iparraldean, Orentzaro sortu omen zen, eta gero hegoalderantz hedatu zen. Argi dago izenaren azken partikularen ”aro” esanahia garai bat izendatzeko modua dela.

Asturiasko eta Kantabriako herri ba-tzutan bada Olentzeroren antza duen pertsonaia bat: El Esteru. Egurgilea da bera, eta urte guztian mendian bizi ondoren, Eguberrietan jesten da bailarako etxeetara opariak eramatera.